جایگاه سنتور در موسیقی دستگاهی ایران: از دوران قاجار تا معاصر
سنتور، از سازهای ریشهدار موسیقی ایران، در طول دو قرن اخیر جایگاهی دوگانه اما متمایز در موسیقی دستگاهی ایران یافته است. این مقاله به بررسی جایگاه تاریخی سنتور، تحولات آن در دوره قاجار و معاصر، و همچنین دلایل فنی، صوتی، فرهنگی و اجتماعی محبوبیت این ساز میپردازد.
⸻
جایگاه سنتور در دوره قاجار: ساز مطلق در حاشیه
در موسیقی درباری قاجار، ساز تار بهعنوان ابزار اصلی اجرای ردیف و همراهی آواز، بیشترین حضور را داشت. در بسیاری از رسالات موسیقی آن دوره، از سنتور بهعنوان «ساز مطلق» یاد شده؛ مفهومی که آن را در برابر تار بهعنوان «ساز مقیّد» قرار میداد. با این حال، حضور سنتور در فضای موسیقایی دربار نادیدهگرفتهشده نبود.
از دوران فتحعلیشاه قاجار، مستندات تاریخی به حضور نوازندگانی چون محمدحسنخان (سنطورخان)، محمدصادقخان سرورالملک (رئیس موسیقی دربار ناصری) و حبیب سماع حضور اشاره دارند. با این وجود، جایگاه سنتور تا اوایل قرن ۱۴ خورشیدی در حاشیه باقی ماند.
⸻
شکوفایی سنتورنوازی در قرن معاصر: از اجرا در رادیو تا بیان ردیف
نقطهی عطف در حیات سنتور، با ظهور حبیب سماعی رقم خورد. نوازندگی پراحساس و تکنیکی او نهتنها سنتورنوازی را از فراموشی نجات داد، بلکه آن را به محافل روشنفکری و سپس به رادیو کشاند. سماعی با بازتعریف ظرفیتهای اجرایی سنتور، افق تازهای در برابر آن گشود.
در ادامه، شاگردان و پیروان او چون رضا ورزنده، فرامرز پایور و پرویز مشکاتیان، نهتنها این سنت را ادامه دادند، بلکه با تدوین متد، تنظیم آثار ارکسترال، و ایجاد سبکهای مستقل، سنتور را به یکی از پایههای آموزش موسیقی دستگاهی در ایران تبدیل کردند.
⸻
دلایل آکوستیکی و فنی محبوبیت سنتور
ویژگیهای ساختاری و صدادهی سنتور، در محبوبیت روزافزون آن مؤثر بودهاند:
▪ صدای زلال و شفاف
سنتور با تولید صدایی کریستالی، زنگدار و غنی، لحن منحصربهفردی ارائه میدهد. ارتعاش همزمان سیمهای همکوک، نوعی تشدید طبیعی ایجاد میکند که برای شنونده دلپذیر و احساسی است.
▪ مناسب برای اجراهای تکنوازی و گروهی
قدرت صوتی بالا و وضوح نتها، سنتور را به سازی کاربردی هم در تکنوازی و هم در گروهنوازی تبدیل کرده است.
▪ امکان اجرای قطعات سریع و پیچیده
بهرهگیری از دو مضراب مستقل، اجرای قطعات با ضربآهنگ بالا، تزئینات پیچیده و گستره صوتی وسیع را ممکن میسازد.
⸻
دلایل فرهنگی، اجتماعی و روانشناختی محبوبیت سنتور
گرایش گسترده به سنتور در قرن اخیر را نمیتوان صرفاً به ویژگیهای صوتی محدود کرد. عوامل فرهنگی، آموزشی و حتی نمادین در تثبیت موقعیت این ساز نقش داشتهاند:
▪ سنتور بهعنوان ساز فرهیختگان
در دهههای ۳۰ تا ۵۰ خورشیدی، سنتور در ذهنیت جمعی بهعنوان سازی «فرهیخته»، «متین» و متناسب با روحیه شعر و اندیشه تثبیت شد. این تصویر تا امروز نیز در طبقه متوسط فرهنگی ایران حفظ شده است.
▪ تأثیر رسانههای جمعی
ورود سنتور به رادیو، ضبطهای حرفهای در برنامه گلها، و اجراهای منظم در تلویزیون ملی، این ساز را به یک صدای آشنا و محترم در ذهن مخاطبان بدل کرد. برخلاف سازهای محلی یا کوبهای، سنتور در رسانهها با نوعی وجاهت همراه بود.
▪ انتخاب مناسب برای آموزش موسیقی به کودکان
ساختار منظم سنتور، چیدمان دیداری و امکان آموزش گامبهگام، آن را به سازی مناسب برای کودکان و نوجوانان، بهویژه در آموزشگاههای رسمی تبدیل کرده است.
▪ صدادهی آرام و قابلتحمل برای خانهها
در معماری خانههای شهری، سنتور به دلیل حجم صدای مناسب، انتخابی منطقی و خانوادگی به شمار میرفت. این ویژگی در ترویج آن نقش مؤثری داشته است.
▪ طنین معنوی و عاطفی
سنتور با ساختار صوتی منحصر به فرد خود، اغلب با حس درونگرایی، تفکر و عرفان در ذهن شنونده پیوند میخورد. طنین آن یادآور تأملات شاعرانه و لحظات خلوت است؛ چیزی که برای مخاطب ایرانی، همدلانه و آشناست.
⸻
استادان برجستهی سنتور؛ از گذشته تا معاصر
سنتورنوازان پیشگام:
•محمدحسنخان (سنطورخان)
•اسداللهخان آتابکی
•علیاکبر شاهی
سنتورنوازان معاصر و مؤثر:
هر یک از این هنرمندان با روش شخصی خود، به توسعه تکنیک، آموزش و ضبط آثار ماندگار با سنتور کمک کردهاند.
⸻
معرفی ساز سنتور: ساختار و کوک
سنتور، سازی ذوزنقهای با ۱۸ خرک است که در دو ردیف ۹تایی قرار دارند. هر خرک، چهار سیم همکوک را نگه میدارد. کوکهای مختلف آن شامل لا، سل، بم و مدلهای کروماتیک است. صفحه سنتور معمولاً با دو حفره تزیینی گلمانند مزین میشود. سنتور را میتوان در اجرای ردیف، بداههنوازی و موسیقی کلاسیک ایرانی بهکار گرفت.
⸻
نتیجهگیری
سنتور، که زمانی تنها در حاشیه دربارها و رسالات قدیمی یاد میشد، امروز به یکی از ارکان موسیقی دستگاهی ایران تبدیل شده است. ترکیب قابلیتهای فنی، زیبایی صوتی، و تصویری که از آن در فرهنگ معاصر شکل گرفته، باعث شده این ساز جایگاهی خاص در ذهن و دل مخاطبان ایرانی پیدا کند.
به قلم: محمد حسن جهاندیده
پرسشهای متداول (FAQ)
سنتور در چه دورهای به اوج رسید؟
در اواسط قرن ۱۴ خورشیدی، با ظهور حبیب سماعی و سپس فرامرز پایور، سنتور وارد دورهای از شکوفایی شد و به بخش اصلی آموزش رسمی موسیقی ایرانی بدل شد.
صدای سنتور چه ویژگی منحصربهفردی دارد؟
صدایی زنگدار، درخشان و چندلایه که حاصل ارتعاش همزمان سیمهای همکوک است، یکی از ویژگیهای متمایز سنتور است.
چرا سنتور ساز محبوبی در خانوادههاست؟
به دلیل حجم صدای مناسب، آموزشپذیری بالا برای کودکان، و تصویر فرهنگیِ باوقار و فرهیختهای که از آن وجود دارد.
آیا سنتور تنها در موسیقی کلاسیک ایرانی کاربرد دارد؟
خیر. امروزه برخی نوازندگان معاصر سنتور را در موسیقی تلفیقی، تجربی و حتی آثار بینالمللی نیز بهکار میبرند.
شما میتوانید در آموزشگاه موسیقی سرودمهر به آموزش ساز سنتور بپردازید:
